อุปกิเลส คือ โทษเครื่องเศร้าหมอง, สิ่งที่ทำจิตต์ใจให้เศร้าหมองขุ่นมัว รับคุณธรรมได้ยาก
จาก พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ (พระพรหมคุณาภรณ์ (ป.อ. ปยุตฺโต))
------------------
อุปกิเลส 16 จากหนังสือสวดมนต์แปล วัดสังฆทาน หน้า 60-62.

1. อะภิชฌาวิสะมะโลโภ ความโลภเพ่งเล็งอยากได้ของเขา

2. โทโส ความประทุษร้ายเขา

3. โกโธ ความโกรธเคืองเขา

4. อุปะนาโห ความผูกเวรหมายมั่นกัน

5. มักโข ความลบหลู่ดูถูกเขา

6. ปะลาโส ความยกตัวขึ้นเทียมเขา

7. อิสสา ความริษยาเขา

8. มัจฉะริยัง ควาามตระหนี่เหนียวแน่นกีดกัน หวงข้าวหวงของ และวิชาความรู้ที่อยู่อาศัย

9. มายา ความเป็นคนเจ้าเล่ห์เจ้ากล

10. สาเถยยัง ความโอ้อวดตัวให้ยิ่งกว่าคุณที่มีอยู่

11. ถัมโภ ความแข็งกระด้างดื้อดึง เมื่อเขาสั่งสอนว่ากล่าวโดยธรรมโดยชอบ

12. สารัมโภ ความปรารภไม่ยอมตาม หาเหตุผลมาอ้างทุ่มเถียงต่างๆ เมื่อขณะเขาว่ากล่าวโดยธรรมโดยชอบ

13. มาโน ความเย่อหยิ่ง ถือเราถือเขา ถือตัวถือตน

14. อะติมาโน ความดูถูกล่วงเกินผู้อื่น

15. มะโท ความเมาหลงในร่างกายที่ทรุดโทรม ด้วยความชรามีอยู่ทุกวันๆ มาสำคัญว่ายังหนุ่มยังสาวอยู่ ประมาทไป และเมาหลงในร่างกายที่ป่วยไข้อยู่เป็นนิจ ต้องกินยาคือข้าวน้ำทุกเช้าค่ำ มาสำคัญว่าไม่มีโรคเป็นสุขสบายประมาทไป และเมาหลงในชีวิตที่เป็นของไม่เที่ยง พลันดับไปดังประทีปจุดไว้ในที่แจ้งฉะนั้น มาสำคัญว่ายังไม่ตายประมาทไป

16. ปะมาโท ความเมามัวทั่วไป อารมณ์อันใดที่น่ารักก็ไปหลงรักอารมณ์นั้น อารมณ์อันใดที่น่าชัง ก็ไปหลงชิงชังโกรธต่ออารมณ์เหล่านั้น

บรรจบเป็นกิเลสเครื่องเศร้าหมองใจ ๑๖ ข้อ ถ้าจิตเศร้าหมองใจอย่างใดอย่างหนึ่ง ดังว่ามานี้แล้ว จิตนั้นล้วนเป็นบาปเป็นอกุศลหมดทั้งสิ้น

ท่านศิรัสพล