อิทธิบาท ๔

คำว่า อิทธิบาท แปลว่า บาทฐานแห่งความสำเร็จ หมายถึง สิ่งซึ่งมีคุณธรรม เครื่องให้ลุถึงความสำเร็จตามที่ตนประสงค์ ผู้หวังความสำเร็จในสิ่งใด ต้องทำตนให้สมบูรณ์ ด้วยสิ่งที่เรียกว่า อิทธิบาท ซึ่งจำแนกไว้เป็น ๔ คือ

๑. ฉันทะ ความพอใจรักใคร่ในสิ่งนั้น
๒. วิริยะ ความพากเพียรในสิ่งนั้น
๓. จิตตะ ความเอาใจใส่ฝักใฝ่ในสิ่งนั้น
๔. วิมังสา ความหมั่นสอดส่องในเหตุผลของสิ่งนั้น

ธรรม ๔ อย่างนี้ ย่อมเนื่องกัน แต่ละอย่างๆ มีหน้าที่เฉพาะของตน

๑. ฉันทะ คือความพอใจ ในฐานะเป็นสิ่งที่ ตนถือว่า ดีที่สุด ที่มนุษย์เรา ควรจะได้ ข้อนี้ เป็นกำลังใจ อันแรก ที่ทำให้เกิด คุณธรรม ข้อต่อไป ทุกข้อ

๒. วิริยะ คือความพากเพียร หมายถึง การการะทำที่ติดต่อ ไม่ขาดตอน เป็นระยะยาว จนประสบ ความสำเร็จ คำนี้ มีความหมายของ ความกล้าหาญ เจืออยู่ด้วย ส่วนหนึ่ง

๓. จิตตะ หมายถึงความไม่ทอดทิ้ง สิ่งนั้น ไปจากความรู้สึก ของตัว ทำสิ่งซึ่งเป็น วัตถุประสงค์ นั้นให้เด่นชัด อยู่ในใจเสมอ คำนี้ รวมความหมาย ของคำว่า สมาธิ อยู่ด้วยอย่างเต็มที่

๔. วิมังสา หมายถึงความสอดส่องใน เหตุและผล แห่งความสำเร็จ เกี่ยวกับเรื่องนั้นๆ ให้ลึกซึ้งยิ่งๆ ขึ้นไปตลอดเวลา คำนี้ รวมความหมาย ของคำว่า ปัญญา ไว้อย่างเต็มที่

อิทธิบาท ๔ ได้แก่ ฉันทะ, วิริยะ, จิตตะ, วิมังสา, อธ, อิทธิบาท ๔ ได้แก่
มหากุศลญาณสัมปยุตตจิต ๔
รูปาวจรกุศจิต ๕
อรูปาวจรกุศลจิต ๔
มัคคกุศลจิต ๔
รวมจิตที่เป็นอิทธิบาท ๔ มี ๑๗ ดวง
กิจการงานอันเป็นกุศลที่ถึงความสำฤทธิผลนัีน ย่อมไม่ปราศจากธรรมทั้ง ๔
ที่เป็นองค์ธรรมนี้ไม่ได้เลย แต่ว่าความเกิดขึ้นไม่กล้าเสมอกัน บางฉันทะกล้า
บางทีวิริยะกล้า บางทีจิตตะกล้า บางทีปัญญากล้า ถ้าธรรมใดกล้าแล้ว
ก็เรียกธรรมที่กล้านั่นแต่องค์เดียวว่าเป็นอิทธิบาท

หุหุ......