มณฑป เรือนแห่งฐานานุศักดิ์ (นฤมล สารากรบริรักษ์)

ตอบเมื่อ: 06 พ.ค.2008, 3:42 pm

พระมณฑปพระพุทธบาท วัดพระพุทธบาท จ.สระบุรี

มณฑป เรือนแห่งฐานานุศักดิ์

เมื่อกล่าวถึง “มณฑป” คงเป็นที่รู้จักในฐานะอาคารหลังหนึ่งในเขตพุทธาวาส ซึ่งมีความสำคัญไม่ยิ่งหย่อนไปกว่าอาคารหลังอื่นๆ อย่างอุโบสถหรือวิหาร แม้แต่น้อยเลย

โดยทั่วไป มณฑปมักสร้างเป็นอาคารรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีหลังคาเป็นเรือนยอดแหลมซ้อนชั้นเรียกว่า “หลังคาทรงบุษบก”

โดยโครงสร้างและรูปแบบของ “บุษบก” นั้น นับว่ามีความคล้ายคลึงกันกับมณฑปมาก แต่มีความแตกต่างกันทั้งในเรื่องของขนาด สัดส่วน และหน้าที่การใช้สอย นั่นคือ บุษบกนั้นมีองค์ประกอบที่มีขนาดเล็กกว่า ใช้ประดิษฐานพระพุทธรูปที่มีขนาดเล็ก ในขณะที่มณฑปคืออาคารหลังหนึ่งที่สร้างเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปขนาดใหญ่ ไม่เพียงเท่านั้น ยังพบว่ามณฑปยังเป็นที่ ประดิษฐานรอยพระพุทธบาทอีกด้วย

จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์พบว่า มณฑปน่าจะมีการสร้างมาตั้งแต่สมัยประวัติศาสตร์ และอาจเป็นเครื่องไม้ที่ผุพังไปหมดแล้ว แต่หลักฐานที่เป็นยุคแรกๆ ของการสร้างมณฑปที่ยังพบโครงสร้างมาจนถึงปัจจุบันนั้น พบได้ในสมัยสุโขทัย โดยสร้างขึ้นเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปขนาดใหญ่ หรือที่เรียกกันว่า “ปฏิมาฆระ” ซึ่งรูปแบบดังกล่าวปรากฏมาก่อนแล้วในศิลปะอินเดียและศรีลังกาด้วย ภายในมณฑปสมัยสุโขทัยดูคับแคบมากเมื่อเทียบกับพระพุทธรูปที่มีขนาดเต็มพื้นที่ภายใน จึงมีนักวิชาการสันนิษฐานว่า อาคารหลังดังกล่าวสร้างขึ้นเพื่อแสดงถึง พระคันธกุฎี ที่ประทับส่วนพระองค์ของพระพุทธเจ้า เช่น มณฑปวัดศรีชุม จ.สุโขทัย ประดิษฐานพระอจนะ พระพุทธรูปปางมารวิชัยเอาไว้

พระมณฑปที่ประดิษฐานพระไตรปิฎก
วัดพระศรีรัตนศาสดาราม (วัดพระแก้ว) กรุงเทพฯ

นอกจากนี้ มณฑปยังใช้เป็นที่ประดิษฐานสิ่งอื่นที่นอกเหนือไปจากพระพุทธรูป อันได้แก่เป็นที่ประดิษฐานรอยพระพุทธบาท เช่นที่ พระมณฑปพระพุทธบาท วัดพระพุทธบาท จ.สระบุรี ค้นพบในสมัยอยุธยา มณฑปที่ประดิษฐานพระไตรปิฎก ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม (วัดพระแก้ว) กรุงเทพฯ และ มณฑปที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ ในวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษดิ์ ซึ่งตั้งอยู่ด้านหน้าของพระอุโบสถ ภายในมณฑปเป็นที่ประดิษฐานพระเจดีย์ทองศรีรัตนมหาธาตุ ซึ่งบรรจุพระบรมสารีริกธาตุไว้

พระที่นั่งไอศวรรย์ทิพยอาสน์

ความหมายในทางสถาปัตยกรรมไทย เมื่อกล่าวถึง อาคารที่เป็นเรือนยอดหรือมีเครื่องยอดเป็นเรือนชั้นสูง เช่นเดียวกับการซ้อนชั้นของเครื่องยอดของมณฑปเหล่านี้ ล้วนมีความหมายสะท้อนถึงฐานันดร เป็นอาคารที่มีฐานานุศักดิ์สูงสุด จึงใช้เป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูป รอยพระพุทธบาท และพระไตรปิฎก และเมื่อนำทรงยอดมณฑปนี้ไปเป็นองค์ประกอบกับอาคารอื่นก็มีเฉพาะแต่พระราชวังเท่านั้น เช่น พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระที่นั่งไอศวรรย์ทิพยอาสน์ (บางปะอิน) ซึ่งเป็นยอดบุษบก เป็นต้น

พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท

(มีต่อ)

ตอบเมื่อ: 06 พ.ค.2008, 3:48 pm

พระมณฑปวัดพระเชตุพนฯ กรุงเทพฯ มณฑปทรงปราสาทยอดมงกุฎ

เครื่องยอดของมณฑป

รูปแบบของมณฑปในประวัติศาสตร์ศิลปะไทย มีความหลากหลายไปตามค่านิยมของแต่ละยุค ซึ่งนั่นเป็นการยืนยันว่า มณฑปมีบทบาทสำคัญต่อวัฒนธรรมพระพุทธศาสนาอย่างมาก

ลักษณะโดยทั่วไปของมณฑป คือ อาคารที่มีผังเป็นรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส แต่ที่มีความแตกต่างกันนั้นคือรูปแบบของหลังคา อันเป็นที่มาของชื่อเรียกมณฑปทรงต่างๆ โดยนักวิชาการได้จำแนกไว้ ๙ รูปทรง ดังนี้

๑. มณฑปทรงคฤห์ เป็นมณฑปที่ใช้รูปทรงหลังคาเป็นจั่วแหลมอย่างหลังคาเรือน รูปแบบนี้พบในช่วงปลายสมัยสุโขทัยที่มีการสร้างด้วยศิลาแลงซ้อนเหลี่ยมขึ้นไปบรรจบที่กึ่งกลางหลังคา ได้แก่ มณฑปวัดกุฎีราย จ.สุโขทัย

๒. มณฑปทรงโรง มีลักษณะคล้ายทรงคฤห์ แต่สร้างจากโครงสร้างไม้ หลังคามุงกระเบื้อง และมีปีกนกชักคลุมโดยรอบ เช่น มณฑปวัดมหาธาตุ กรุงเทพฯ

๓. มณฑปทรงจัตุรมุข เป็นรูปทรงที่พัฒนาจากทรงโรง โดยเพิ่มจั่วให้เชื่อมต่อกันอย่างรูปกากบาท เป็นมุขยื่นออกไปทั้งสี่ด้าน เช่น มณฑปวัดพระเชตุพน จ.สุโขทัย และมณฑปวัดพระสี่อิริยาบถ จ.กำแพงเพชร

๔. มณฑปทรงกรวยเหลี่ยม เป็นรูปแบบหลังคาที่มีการลาดชั้นอย่างปิรามิด มีตับหลังคาซ้อนกัน ๓-๔ ชั้น มีการประดับปลายยอดด้วยปูนปั้นรูปดอกบัวตูม เช่น มณฑปวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ จ.พิษณุโลก

๕. มณฑปทรงบุษบก เป็นรูปแบบของทรงหลังคาเช่นเดียวกับหลังคาของบุษบก ใช้โครงสร้างไม้ หลังคามุงกระเบื้องดินเผาเคลือบหรือหุ้มดีบุก มีความนิยมมาแต่ครั้งสมัยอยุธยา เช่น มณฑปวัดพระพุทธบาท จ.สระบุรี

๖. มณฑปแบบทรงมงกุฎ ใช้รูปแบบของมงกุฎเป็นองค์ประกอบของทรงหลังคา มีโครงสร้างเป็นอาคารเครื่องก่อ ปั้นปูนประดับลายภายนอก เช่น มณฑปวัดพระงาม จ.พระนครศรีอยุธยา

๗. มณฑปทรงปราสาทยอดมงกุฎ เป็นลักษณะผสมผสานกันระหว่างทรงมงกุฎและจัตุรมุข คือมีการก่อมุขยื่นออกไปอีกทั้งสี่ด้าน ยอดประดับด้วยมงกุฎเช่นกัน ดังมณฑปวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม กรุงเทพฯ

มณฑปวัดพิชยญาติการาม กรุงเทพฯ มณฑปทรงปราสาทยอดปรางค์

๘. มณฑปทรงปราสาทยอดปรางค์ มีลักษณะเช่นเดียวกันกับมณฑปทรงปราสาทยอดมงกุฎ แตกต่างกันตรงที่ส่วนยอดสร้างอย่างเจดีย์ทรงปรางค์ทั้งห้ายอด เช่น มณฑปวัดพิชยญาติการาม กรุงเทพฯ

๙. มณฑปทรงเจดีย์ ๕ ยอด มีองค์ประกอบเช่นเดียวกับทรงปราสาทยอดปรางค์ เพียงแต่ในส่วนยอดนั้น ประดิษฐานเจดีย์ทรงระฆังทั้ง ๕ ยอด เช่น มณฑปวัดพระฉาย จ.สระบุรี

จากที่กล่าวมาข้างต้น พบว่ารูปแบบที่มีความเรียบง่ายนั้น มักมีอายุที่เก่ากว่าสมัยหลัง ซึ่งมีการประดับตกแต่งอย่างวิจิตรบรรจง ด้วยปัจจัยของวัสดุและแบบแผนของการก่อสร้างที่เอื้ออำนวยต่อการตกแต่งและดูแลรักษา ซึ่งรูปแบบของทรงหลังคาที่มีความแตกต่างกันนี้ ได้สะท้อนรสนิยม และเอกลักษณ์ตามยุคสมัยเอาไว้

เอกสารอ่านประกอบ

• กรมศิลปากร. วัดหลวงสมัยรัตนโกสินทร์. กรุงเทพฯ : กรม, ๒๕๔๐.
• สมคิด จิระทัศนกุล. รูปแบบพระอุโบสถและพระวิหารในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพฯ : เมืองโบราณ, ๒๕๔๗.
• สมคิด จิระทัศนกุล. วัด : พุทธศาสนสถาปัตยกรรมไทย. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์, ๒๕๔๔.

หนังสือธรรมลีลา โดย นฤมล สารากรบริรักษ์
คัดลอกมาจาก...หนังสือพิมพ์ผู้จัดการออนไลน์