ขอเชิญสร้างปัญญาบารมี...ตอนที่ ๒

ตอบเมื่อ: 10 พ.ย.2004, 8:53 am

แนวคิดเรื่องจิตในพระอภิธรรม

พระพุทธศาสนาจำกัดความคำว่า จิต ไปในทางธาตุรู้หรือธาตุคิด ที่มีกระบวนการเปลี่ยนแปลงไปตามองค์ประกอบหรือคุณภาพต่าง ๆ ที่เรียกว่า เจตสิก กระบวนการนี้เกิดดับไปตามแต่ที่จิตจะเหนี่ยวสิ่งใดขึ้นมาจับไว้ จิตจึงเป็นความคิดที่เกิด ๆ ดับ ๆ ส่วนใหญ่ใช้คู่กับคำว่า ใจ แต่คำว่าใจเมื่อประสมกับคำอื่นมัก จะบ่งถึงสภาพความรู้สึกอย่างใดอย่างหนึ่ง มากกว่าจะเป็นกระบวนการทางความคิดที่เกิดดับ เช่น เสียใจ บ่งสภาพความเศร้าโศก ดีใจบ่งสภาพความดียินดี

ในที่นี้คำว่าใจจึงบอกถึงสภาพของสิ่งหนึ่งที่เป็นศูนย์กลางของความรู้สึกมากกว่าจะเป็นกระบวนการของความคิดเหมือนอย่างคำว่า จิต (ประพจน์ อัศววิรุฬหการ และ สุวรรณา สถาอานันท์, “จิตใจ” ใน คำ : ร่องรอยความคิดความเชื่อไทย : 2537 หน้า 313)

ลักษณะของจิต

จิต เป็นนามธรรมประเภทหนึ่ง มีธรรมชาติของการรู้อารมณ์ คือ ได้รับอารมณ์อยู่เสมอ

1. ความหมายของจิต อธิบายได้ด้วยลักษณะ 4 ประการดังนี้

๑. ลักษณะของจิต คือ การรู้อารมณ์

๒. หน้าที่การงานของจิต คือ เกิดก่อนและเป็นประธาน ทำให้ดวงหนึ่ง ๆ เกิดติดต่อกัน

๓. ผลงานของจิต คือ การเห็น การได้ยินเป็นต้น ที่สืบต่อเนื่องกันไม่ขาดสาย

๔. เหตุส่งเสริมให้จิตเกิดขึ้นได้ คือ เจตสิกและรูปที่เกิดร่วมกัน

การรู้อารมณ์ของจิต เป็นการรู้แบบวิญญาณรู้ คือ จิตเกิดตามทวารทั้ง 6 เพื่อรู้อารมณ์ จิตมีลักษณะของการเกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไป เป็นสภาวะรู้อารมณ์อย่างเดียว การรู้นั้นรู้ทีละอย่างเท่านั้น เช่น การนึกคิดถึงบ้านเรือน ต้นไม้ ก็รู้เฉพาะบ้านเรือนอย่างเดียวแล้วดับไป จึงมารู้ต้นไม้ใหม่ เป็นต้น แต่ความเกิด-ดับที่สืบต่อเนื่องอย่างรวดเร็วของจิต อาจทำให้ดูเหมือนรู้พร้อมกันหลายอย่างในคราวเดียวกันได้ เช่นเวลาดูทีวี ได้ยินทั้งเสียงและมองเห็นภาพด้วยเป็นต้น แท้ที่จริงคือ การรู้ภาพและเสียงเกิด-ดับสลับกันอย่างรวดเร็ว [center][/center]

ตอบเมื่อ: 10 พ.ย.2004, 8:56 am

เหตุที่ทำให้จิตเกิดขึ้น

จิตจะเกิดขึ้นได้ก็ต้องอาศัยสภาวธรรม (สมุฏฐาน) 3 อย่าง คือ อดีตกรรม วัตถุรูป และอารมณ์ เกิดขณะอายตนะภายในและภายนอกประชุมกัน หากขาดอย่างใดอย่างหนึ่งแล้ว จิตก็ไม่สามารถทำหน้าที่ของตนได้ ไม่มีใครสร้างหรือบังคับให้จิตเกิดขึ้นตามต้องการได้ ต่อเมื่อมีปัจจัยพร้อมจิตจึงเกิดการรู้อารมณ์ ห้ามไม่ให้รู้ก็ไม่ได้

ที่อาศัยเกิดของจิต

จิตเป็นนามธรรม ไม่มีรูปร่างเฉพาะ โดยส่วนมากต้องอาศัยรูปเกิดขึ้น ธรรมชาติของจิตมีที่อาศัยทำงานอยู่ 6 ที่ เท่านั้น เพื่อทำกิจของตน จิตที่อาศัยในตำแหน่งที่ต่างกัน จะมีชื่อเรียกไม่เหมือนกันได้แก่

จิตขณะอยู่ที่ประสาทตา.... เพื่อทำกิจเห็น.......... เรียกว่า จักขุวิญญาณ

จิตขณะอยู่ที่ประสาทหู...... เพื่อทำกิจได้ยิน........เรียกว่า โสตวิญญาณ

จิตขณะอยู่ที่ประสาทจมูก.. เพื่อทำกิจดมกลิ่น.....เรียกว่า ฆานะวิญญาณ

จิตขณะอยู่ที่ประสาทลิ้น ... เพื่อทำกิจลิ้มรส....... เรียกว่า ชิวหาวิญญาณ

จิตขณะอยู่ที่ประสาทกาย.. เพื่อทำกิจรับสัมผัส....เรียกว่า กายวิญญาณ

จิตขณะอยู่ที่หทยวัตถุ....... เพื่อทำภวังคกิจ.........เรียกว่า มโนวิญญาณ

หทยรูปเป็นที่อาศัยของภวังคจิตเพื่อรักษาภพชาติของตน โดยเป็นที่ตั้งให้ภวังคจิตทำหน้าที่ควบคุมการทำงานของอวัยวะภายในเช่น สมอง หัวใจ ตับไต เป็นต้น ให้ทำหน้าที่ของตน เพื่อรักษาชีวิต

ชื่อเรียกของจิต

จิตมีชื่อต่าง ๆ ที่ใช้เรียกขานกันถึง 10 ชื่อ แต่ละชื่อแสดงให้รู้ถึงคุณลักษณะต่าง ๆ ของจิตได้แก่

๑. ธรรมชาติใดย่อม คิด ..............................ธรรมชาตินั้นชื่อว่า....จิต

๒. ธรรมชาติใดย่อมน้อมไปหาอารมณ์..............ธรรมชาตินั้นชื่อว่า....มโน

๓. จิตนั่นแหละได้รวบรวมอารมณ์ไว้ภายใน........... ดังนั้นจึงชื่อว่า.....หทัย

๔. ธรรมชาติคือ ฉันทะที่มีในใจนั่นเอง...........................จึงชื่อว่า.....มนัส

๕. จิตเป็นธรรมชาติที่ผ่องใส.........................................จึงชื่อว่า.....ปัณฑระ

๖. มนะนั่นเองเป็นอายตนะ คือเป็นเครื่องต่อ................... จึงชื่อว่า.....มนายตนะ

๗. มนะอีกนั่นแหละที่เป็นอินทรีย์ คือครองความเป็นใหญ่.. จึงชื่อว่า....มนินทรีย์

๘. ธรรมชาติใดที่ รู้อารมณ์ทางทวาร..............ธรรมชาตินั้นชื่อว่า....วิญญาณ

๙. วิญญาณนั่นแหละเป็นขันธ์.........................................จึงชื่อว่า...วิญญาณขันธ์

๑๐. มนะนั่นเองเป็นธาตุชนิดหนึ่ง ที่รู้แจ้งซึ่งอารมณ์........... จึงชื่อว่า..มโนวิญญาณธาตุ

ตอบเมื่อ: 10 พ.ย.2004, 8:59 am

ในหนังสือสังคหะบาลีแปล 9 ปริจเฉท แสดงแผนผังเรื่องจิตไว้ จิตมีลักษณะแตกต่างกันรวม 89 หรือ 121 ลักษณะ จากแผนผังของจิต แบ่งจิตออกเป็นประเภทต่าง ๆ ได้13 กลุ่ม แต่ละกลุ่มจะมีลักษณะประจำกลุ่มเฉพาะของตน เช่น

กลุ่มที่ 1... อกุศลจิต มี 12

กลุ่มที่ 2... อเหตุกจิต มี 18

กลุ่มที่ 3... มหากุศลจิต มี 8

กลุ่มที่ 4... มหาวิบากจิต มี 8

กลุ่มที่ 5... มหากิริยาจิต มี 8

กลุ่มที่ 6... รูปาวจรกุศลจิต มี 5

กลุ่มที่ 7... รูปาวจรวิบากจิต มี 5

กลุ่มที่ 8... รูปาวจรกิริยาจิต มี 5

กลุ่มที่ 9... อรูปาวจรกุศลจิต มี 4

กลุ่มที่10.. อรูปาวจรวิบากจิต มี 4

กลุ่มที่11.. อรูปาวจรกิริยาจิต มี 4

กลุ่มที่ 12... มรรคจิต มี 4 / 20

กลุ่มที่ 13.. ผลจิต มี 4 / 20

ตอบเมื่อ: 10 พ.ย.2004, 9:00 am

จากแผนภาพจิต เครื่องหมายต่าง ๆ แสดงถึง เวทนาประจำจิตแต่ละดวง

เวทนา หมายถึง ความรู้สึกที่เกิดพร้อมกับจิต ซึ่งมีอยู่ 5 เวทนา แสดงด้วยเครื่องหมายที่ต่างกัน 5 ลักษณะ เป็นการแบ่งจิตโดยประเภทแห่งความรู้สึก(เวทนา) จิตทุกดวงจะต้องเกิดพร้อมด้วยความรู้สึกอย่างใดอย่างหนึ่งเสมอ จิตจะเกิดขึ้นโดยไม่มีความรู้สึกเลยไม่ได้

- สุขเวทนา คือความรู้สึกที่ดีที่เกิดขึ้นทางกาย เช่น ความสบายกายหลังอาบน้ำชำระผิวกายเป็นต้น

- ทุกขเวทนา คือความรู้สึกที่ไม่ดีที่เกิดขึ้นทางกาย เช่นโดนหนามตำที่เท้า ก็รู้สึกไม่สบายทางกายเป็นต้น

- โสมนัสเวทนา คือความรู้สึกที่ดีที่เกิดขึ้นทางใจ เช่น ดีใจเมื่อได้เห็นสิ่งที่ตนรัก เป็นต้น

- โทมนัสเวทนา คือความรู้สึกที่ไม่ดีที่เกิดขึ้นทางใจ เช่น เสียใจเมื่อต้องสูญเสียของที่ตนรักเป็นต้น

- อุเบกขาเวทนา คือความรู้สึกยินดีเล็กน้อยที่เกิดขึ้นทางใจ เช่น ได้รับของขวัญจากเพื่อน รู้สึกยินดีมาก(โสมนัส) เมื่อเปิดดูพบว่าของมีตำหนิ ไม่ค่อยสวยงาม ความยินดีจึงลดลง(เป็นอุเบกขา)เป็นต้น

ตอบเมื่อ: 10 พ.ย.2004, 9:02 am

อายุของจิต จิตเมื่อเกิดขึ้นแล้วมีอายุ 3 ขณะ

2. ประเภทของจิต

การจัดประเภทของจิต แบ่งออกตามลักษณะต่าง ๆ มี 9 กลุ่ม (เภทนัย) ได้แก่ การแบ่งประเภทจิตตามชนิดของการเกิด(ชาติ) สถานที่เกิด(ภูมิ) และความรู้สึกของจิต(เวทนา) เป็นต้น

การแบ่งประเภทต่าง ๆ ของจิตนี้ ก็เพื่อใช้อธิบายคุณลักษณะของจิตดวงหนึ่ง ๆ และเพื่อแยกประ เภทของจิตได้ถูกต้อง ในที่นี้จะกล่าวถึงเพียงบางประเภท เพื่อความเข้าใจในภาพรวมของจิต ที่สมควรต่อการพัฒนาจิตเท่านั้น เช่น การแบ่งโดยชาติ และโดยภูมิเป็นต้น

การแบ่งประเภทของจิตโดยชาติ ซึ่งบอกถึงชนิดของจิตว่าเป็นฝ่ายดีหรือไม่ดี หรือฝ่ายกลาง และ การแบ่งประเภทโดยภูมิ ซึ่งบอกถึงระดับพัฒนาการทางจิตไปในทางต่ำหรือสูง

ตอบเมื่อ: 10 พ.ย.2004, 9:03 am

2.1 จิต แบ่งโดยชาติ มี 4 ชาติ คือ

๑. อกุศลชาติ หมายถึง ธรรมชาติ (จิต) ที่เป็นบาป มีโทษ ให้ผลเป็นความทุกข์ ความเดือดร้อนใจ ได้แก่ อกุศลจิต 12

๒. กุศลชาติ หมายถึง ธรรมชาติ(จิต)ที่เป็นบุญ ไม่มีโทษ ให้ผลเป็นความสุข ความสบายใจได้แก่ มหากุศลจิต 8 รูปาวจรกุศลจิต 5 อรูปาวจรกุศลจิต 4 มัคคกุศล 4/20

๓. วิบากชาติ หมายถึง ธรรมชาติ (จิต) ที่ไม่กล่าวว่าเป็นกุศลหรืออกุศลในตัวเอง เป็นแต่เพียงผลที่เกิดจากกุศลหรืออกุศล ได้แก่ อกุศลวิบากจิต 7 อเหตุกกุศลวิบากจิต 8 มหาวิบากจิต 8 รูปาวจรวิบากจิต 5 อรูปาวจรวิบากจิต 4 ผลจิต 4/20

๔. กิริยาชาติ หมายถึง ธรรมชาติ (จิต) ที่ไม่กล่าวว่าเป็นกุศลหรืออกุศล ทั้งไม่ใช่ผลของกุศลและอกุศลด้วย เป็นแต่เพียงกิริยาอาการของจิตที่เกิดขึ้นเพื่อรับรู้อารมณ์ แต่ไม่ได้รับรู้ด้วยกิเลส มีความพอใจหรือความไม่พอใจ เป็นต้น ยกเว้น 2 ดวงแรกในกลุ่มแล้วกิริยาจิตที่เหลือ จะเกิดขึ้นกับพระอรหันต์เท่านั้น

ตอบเมื่อ: 10 พ.ย.2004, 9:06 am

2.2 จิต แบ่งโดยภูมิ มี 4 ภูมิ คือ

๑. กามาวจรภูมิ เป็นภูมิของจิตที่เกิดขึ้นเพื่อรับกามคุณอารมณ์ ได้แก่ รูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส ความนึกคิด เรียกว่า กามาวจรจิต จัดว่าเป็นจิตที่อยู่ในภูมิระดับต่ำ รับอารมณ์ได้มากมาย กระจัดกระจายมีทั้งฝ่ายดีและฝ่ายไม่ดี จิตของมนุษย์โดยมากเกิด-ดับวนเวียนอยู่ในชั้นกามาวจรภูมินี้เอง จิตในชั้นนี้มี 54 ดวง

๒. รูปาวจรภูมิ เป็นภูมิที่รองรับจิตที่พัฒนามาจากชั้นกามาวจรภูมิอีกทีหนึ่ง เป็นจิตฝ่ายดีอย่างเดียว สำหรับบุคคลผู้เบื่อหน่าย เห็นโทษแห่งกามคุณอารมณ์ จึงพัฒนาจิตที่เรียกว่ารูปาวจรจิตขึ้น ด้วยการอาศัยภาพลักษณ์หรือการสร้างรูปวัตถุบางอย่างมาเป็นอารมณ์ให้แก่จิต(แทนกามคุณอารมณ์) ควบคุมจิตให้รับรู้แต่เพียงอารมณ์เดียวที่สร้างขึ้น เกิดความสงบนิ่งแนบแน่นเป็นสมาธิ จนกระทั่งเกิดฌานจิต ที่เรียกว่ารูปฌานในระดับต่าง ๆ 5 ระดับ รูปาวจรจิตมี 15 ดวง เป็นภูมิที่เกิดของพรหมบุคคลทั้งหลาย

๓. อรูปาวจรภูมิ เป็นภูมิของจิตที่พัฒนาสูงกว่าชั้นรูปาวจรจิต เรียกว่า อรูปาวจรจิต เป็นจิตฝ่ายดีฝ่ายเดียว เนื่องจากเห็นโทษของรูปวัตถุว่าหยาบกว่า มีความเข้าใจว่าความทุกข์ต่าง ๆ มีขึ้นได้เพราะมีรูป เข้าใจว่ารูปเป็นตัวทุกข์ จึงพอใจที่จะพัฒนาจิตที่ละเอียดขึ้น โดยการเพิกรูปวัตถุที่เคยได้มาแล้ว ใช้จิตเพ่งอารมณ์ที่เป็นนามธรรมหรือเพ่งความว่างเปล่าแทน เกิดความแนบแน่นที่ละเอียดขึ้นในระดับต่าง ๆ 4 ระดับ ฌานจิตที่เกิด เรียกว่า อรูปฌาน

๔. โลกุตตรภูมิ เป็นภูมิของจิตที่พัฒนาชั้นสูงสุด รับพระนิพพานเป็นอารมณ์ได้แน่นอน พ้นจากความพินาศทั้งปวง ความทุกข์ ความเศร้าโศก ไม่อาจเกิดขึ้นมาได้อีก มีอำนาจพิเศษในการหยุดการเวียนว่ายตายเกิดของตนเองได้ในระดับต่าง ๆ ตั้งแต่พระโสดาบันจนถึงพระอรหันต์ จิตถึงแม้จะพัฒนาจนเกิดอำนาจพิเศษใด ๆ ก็แล้วแต่ หากยังไม่พัฒนาจนถึงโลกุตตรจิตแล้ว ก็ยังต้องตายเกิดในภพภูมิทั้ง 31 ภูมิอยู่นั่นเอง

สรุปแนวคิดเรื่องจิตได้ว่า จิต เป็นนามธรรมประเภทหนึ่ง มีธรรมชาติของการรู้อารมณ์ คือ ได้รับอารมณ์อยู่เสมอ เหตุที่ทำให้จิตเกิดขึ้นอาศัยสภาวธรรม (สมุฏฐาน) 3 อย่าง คือ อดีตกรรม วัตถุรูป และอารมณ์ ประชุมกัน ธรรมชาติของจิตมีที่อาศัยทำงานอยู่ 6 ที่เท่านั้น เพื่อทำกิจของตน มีการแบ่งประเภทของจิตโดยชาติ และโดยภูมิ

เนื่องจากจิตใจเป็นส่วนที่ติดต่อสัมพันธ์กับโลกภายนอก ส่วนประ กอบที่อยู่ภายในจิต ทำให้จิตมีลักษณะต่าง ๆ มีทั้งฝ่ายดี-ไม่ดี การเรียนรู้ถึงลักษณะพื้นฐานของจิตแต่ละกลุ่มทั้งฝ่ายดี-ไม่ดี ทำให้ทราบว่าจิตประเภทใดควรพัฒนา และควรพัฒนาไปในทางใด เพราะเหตุว่า จิตแต่ละกลุ่มมีความสำคัญและมีจุดมุ่งหมายการพัฒนาต่างกัน

กลุ่มอกุศลจิต จัดอยู่ในภูมิระดับต่ำ คือ กามาวจรภูมิเท่านั้น อกุศลเป็นต้นเหตุของวัฏฏะสงสาร จึงเป็นกลุ่มจิตที่ควรละ ไม่ควรเจริญอีกต่อไป

กลุ่มกุศลจิต มีทั้งกุศลชั้นต่ำที่เป็นกามกุศล อันเกี่ยวเนื่องด้วยการให้ทาน รักษาศีล เจริญภาวนา กุศลชั้นสูงกว่า คือ ฌานกุศลทั้งที่เป็นรูปฌานและ อรูปฌาน สำหรับกุศลชั้นสูงสุดคือ มัคคกุศล ดังนั้น กลุ่มกุศลชาติจึงเป็นกลุ่มที่สามารถเจริญและพัฒนาจากระดับต่ำให้สูงขึ้นได้ โดยการฝึกจิตทั้งด้านสมถกรรมฐาน และวิปัสสนากรรมฐาน

ทางสายเอก สายเดียวของการพัฒนาคือ การมีสติตั้งอยู่บนฐาน 4 ฐาน ได้แก่กาย เวทนา จิต ธรรม เท่านั้น อาจเป็นฐานใดฐานหนึ่ง หรือพิจารณาธรรมชาติโดยรวมภายในตัวเรา ซึ่งสิ่งเหล่านี้อาจมิใช่เป็นเรื่องง่ายนักสำหรับการดำรงชีวิตในสังคม ที่มีความซับซ้อนยุ่งเหยิงในปัจจุบัน แต่เหมาะสำหรับคนยุคใหม่ ที่คำสอนทางศาสนาระดับศีลธรรมจรรยาธรรมดา บางครั้งไม่สามารถบรรเทาเบาบางความทุกข์ร้อนของชีวิตได้ การประยุกต์ใช้หลักการขั้นสูงจะช่วยส่งเสริมในส่วนที่ขาดหายไปได้ดีกว่า

ด้วยความปรารถนาดีค่ะ

ผู้เยี่ยมชม

ขอเสริมการแสดงกระทู้นี้ครับ....

ในการศึกษาอภิธรรม...ท่านผู้อ่านพึงทราบ

บุคคลหรือสัตว์ทั้งหลาย..หมายถึง มนุษย์ สัตว์เดรัจฉาน..สัตว์นรก.เปรต

อสุรกาย..เทวดา...พรหมต่างๆ....

จะมีองค์ประกอบ 3 อย่าง คือ 1.ร่างกาย 2.จิตใจ 3.สิ่งที่อยู่ในจิตใจ

แต่ในอภิธรรมจะอธิบายถึงเรื่องราว 4 ประการ คือ

1. จิต........หมายถึงจิตใจ

2.เจตสิก...หมายถึงสิ่งที่อยู่ในจิตใจ

3. รูป........หมายถึง(ร่างกาย) สิ่งที่ไม่ใช่จิต และ ไม่ใช่เจตสิก

4. นิพพาน..หมายถึงความสงบจากข้อ 1,2,3

หากสรุปได้ตามนี้ไว้ก่อน...จะอ่านและติดตามการแสดงธรรมของ คุณพี่ดอกแก้วได้อย่างเข้าใจ

ส่วนรายละเอียดทั้ง 4 ประการ คุณพี่ดอกแก้วอธิบายได้ชัดเจนดี...น่าชื่นชม

ตอบเมื่อ: 12 พ.ย.2004, 7:15 pm

ขออนุโมทนาสาธุครับพี่ดอกแก้ว

เนื้อเยอะดีครับ คงมีประโยชน์แก่ผู้ที่สนใจได้มากเลย